Zespół obronny Malborka został usytuowany w miejscu o szczególnych naturalnych właści-wościach obronnych. Zbudowano go na północnym krańcu dość wąskiego półwyspu, otoczo-nego z dwóch stron rzeką Nogat (od zachodu i częściowo od północy) oraz obszerną podmo-kłą doliną (od północnego wschodu i wschodu). Jedynie od strony południowej istniało do-godne wejście, które ograniczono budując zespół murów obronnych i fos.
Budowę rozpoczęto w roku 1276. Pierwsi bracia zamieszkali w najwcześniej wybudowanym skrzydle północnym Zamku Wysokiego. W latach 1309-1457 Malbork był siedzibą mistrzów Zakonu Krzyżackiego i stolicą Państwa Krzyżackiego. W związku z tym po roku 1309 zamek został gruntownie przebudowany i wiele pomieszczeń zmieniło pierwotne funkcje. Potęga Zakonu stale wzrastała. Dotychczasowy zamek konwentualny stał się głównym domem Za-konu Krzyżackiego. Zaczęto budowę kolejnych skrzydeł zamku. Pierwsze powstało skrzydło południowe, następnie wschodnie. Ze względu na stale zwiększającą się liczbę zakonników, w nowo wybudowanych skrzydłach umiejscowiono dormitoria, refektarz i świetlicę. Wyższe kondygnacje przeznaczono na magazyny i spichlerze. Wzmocniono też mury umieszczając na ich koronach dodatkowe ganki obronne, które wraz z wieżą główną i narożnymi wieżyczkami stanowiła połączony system fortyfikacji. Na parterze i piwnicach umieszczono pomieszczenia gospodarcze. Znajdowały się w nich składy żywności, kuchnia, browar i inne pomieszczenia gospodarcze. Rozbudowano skrzydło północne, w którym do tej pory mieściła się kaplica. Utworzono na jej miejscu dwukondygnacyjny obiekt sakralny, z jednohalowym kościołem pod wezwaniem NMP (obecnie jeszcze w fazie odbudowy po zniszczeniach wojennych) na piętrze. Na parterze pod prezbiterium zlokalizowano kaplicę św. Anny. W średniowieczu słu-żyła ona jako miejsce ostatniego spoczynku wielkich mistrzów Zakonu.
Dawne przedzamcze przekształcono na Zamek Średni z Wielkim Refektarzem i Pałacem Wielkiego Mistrza. Powiększono też prywatne apartamenty Wielkiego Mistrza. Tak przebu-dowany Pałac ozdobiono od strony dziedzińca ozdobną elewacją. W przyziemiu znajdowała się kancelaria, archiwum i skryptorium. Dziś możemy podziwiać szczątkową postać dawnych ornamentów i zdobionych sklepień, które wyróżniały Pałac Wielkiego Mistrza z całości ze-społu zamkowego. Do Pałacu przylegało od północy skrzydło zachodnie, mieszczące Wielki Refektarz. Była to największa sala zamku, mająca wymiary 15x30 metrów. Odbywały się w niej wystawne uczy, w których udział brało ponad 400 osób.
Największy człon malborskiej fortecy stanowiło Przedzamcze, zwane też Zamkiem Niskim. Powstało niemal równocześnie z Zamkiem Średnim, na obszernej terasie zalewowej Nogatu. Stanowiło zaplecze gospodarcze zakonu. Umieszczono na nim warsztaty, magazyny, zbro-jownie, stajnie, obory, spichlerze, szpital i mieszkania dla służby oraz kościół.
W latach 1457-1772 z warowni malborskiej panowali wojewodowie malborscy. Po przejęciu Malborka od Krzyżaków, zamek stał się jedną z siedmiu oficjalnych rezydencji polskich kró-lów i zawsze otaczany był specjalną opieką, choć z powodu stale świecącego pustkami skarb-ca królewskiego nie mógł być utrzymany na dawnym poziomie. W 1504 roku mieszkał tu Aleksander Jagiellończyk, w 1576 podczas walk ze zbuntowanym Gdańskiem rezydował Ste-fan Batory. Zygmunt III Waza przebywał w Malborku w latach 1593 i 1623, wydał tu m.in. polecenie przeprowadzenia remontu Domu Wielkich Mistrzów. Pobyt jego syna Władysława IV w 1637 r. wiązał się prawdopodobnie z modernizacją fortyfikacji. W 1676 roku w czasie wielkiej powodzi na Żuławach zatrzymał się tu Jan Sobieski. August II mieszkał na zamku dwukrotnie w 1697 i 1710 roku. Z jego rozkazu położono na zamku nowe dachy i zwieńcze-nie wieży głównej.
Druga połowa wieku XVIII oraz początek wieku XIX to okres postępującej dewastacji zam-ku. W 1772 roku Malbork zajmują wojska pruskie. Fryderyk II swoje rządy rozpoczął od przyjęcia w Wielkim Refektarzu zamku malborskiego hołdu poddańczego ludności. Jego sto-sunek do zamku cechował praktycyzm. Dla zamku nadeszły ciężkie czasy, zwane okresem dewastacji pruskiej. Zniszczeniu uległy gotyckie sklepienia. Zamek zamieniono w magazyny wojskowe i koszary. W Wielkim Refektarzu, będącym dumą państwa Zakonnego, wojsko ujeżdżało konie. Pałac Wielkiego Mistrza został zamieniony w manufakturę tkacką. Wiele budowli rozebrano. Rozbiórkę wstrzymano w roku 1804.
W 1830 roku rozpoczęła się tzw. „romantyczna restauracja”, która nie miała jednak wiele wspólnego z odtwarzaniem pierwowzoru. Wielką restaurację całego zespołu zamkowe-go pozwoliły przeprowadzić metodyczne badania archeologiczno-architektoniczne Konrada Steinbrechta. W latach 1882-1921 na podstawie wykonanych przez niego szkiców przeprowadzono odbudowę Zamku. Po śmierci Steinbrechta jego dzieło, aż do 1944 roku, kontynuował jego uczeń, Bernard Schmid. To dzięki pracy tych dwóch ludzi Zamek odrestaurowano do stanu ze średniowiecza. Przyjęty program zrealizo-wano prawie w całości. Prace przerwano na skutek zbliżającego się frontu.
W czerwcu 1944 roku dowództwo wojsk niemieckich ogłosiło Malbork twierdzą i obsadziło oddziałami SS. Walki trwały od stycznia do początków marca 1945 roku. W wyniku działań wojennych zniszczono w 50% jeden z najcenniejszych zabytków architektury obronnej w Europie. Od czerwca 1945 roku zamek otoczono opieką. W latach 1945-50 zamek zostaje filią Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W 1959 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki oddaje zamek w gestię Zarządu Urządzeń Turystycznych.
Od 1957 roku zamkiem opiekuje się malborski oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Jednocześnie trwają prace konserwatorskie pod kierunkiem Wojewódzkie-go Konserwatora Zabytków z Gdańska. W 1956 roku powstaje Społeczny Komitet Odbudo-wy Zamku.1 stycznia 1961 roku powołano Muzeum Zamkowe w Malborku. Decyzję tę przy-spieszył wybuch 7 września 1959 roku groźnego pożaru dachów skrzydeł zachodniego i pół-nocnego. 3 lipca 1965 roku w odbudowanym częściowo skrzydle wschodnim otwarto wysta-wę bursztynów, która do dziś przyciąga tłumy turystów.
W grudniu 1997 roku zamek został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Zamek niszczony, odbudowywany i przebudowywany w trakcie kilku stuleci zachował się do dziś i jest ogromną atrakcją tej części Europy. Co roku odwiedzają go turyści z całego świata. Wyprawa do malborskiej warowni to wspaniała i niepowtarzalna lekcja historii. Malborscy przewodnicy zapewnią zwiedzającym ciekawie spędzony na zamku dzień. Samo zwiedzanie z przewodnikiem trwa trzy godziny, następnie turysta może sam spacerować po terenach zamkowych. Jest to jedno z niewielu miejsc, gdzie naprawdę można poczuć średniowieczną atmosferę, a nawet spotkać ducha rycerza. Możemy podpatrzeć, jak wyglądało codzienne życie w zamku, jakie rozwiązanie techniczne stosowano w średniowieczu np. do ogrzewania pomieszczeń, przygotowywania i przechowywania żywności, jak wyglądała ówczesna kuch-nia zamkowa, piekarnia, browar, skarbiec oraz, gdzie były usytuowane i jak wyglądały po-mieszczenia sanitarne, zobaczyć pokój z wydzieloną toaletą do dyspozycji jego mieszkańca oraz wiele, wiele innych ciekawostek. Rekonstrukcja zamku przebiega z wielką dbałością o szczegóły.
Muzeum Zamkowe oprócz zwiedzania samego zamku dysponuje szerokim wachlarzem war-tościowych eksponatów, wystaw i imprez. Prezentowany jest tutaj największy w Polsce i uni-kalny w świecie zbiór bursztynu, szereg wystaw tematycznych pokazujących życie w daw-nych wiekach, kolekcja broni i uzbrojenia, starodruków oraz wiele innych. Czas spędzony na malborskim zamku z pewnością nie będzie czasem straconym!
